Η καλλιτεχνική διάσταση του βιβλίου στην Πινακοθήκη δήμου Αθηναίων

Γνωρίζουμε την καλλιτεχνική διάσταση του βιβλίου
στην Πινακοθήκη δήμου Αθηναίων μέσα από τις εκθέσεις
Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το Βιβλίο, 1910-1967
και Το βιβλίο ως έργο τέχνης - artist’s books από τα χρόνια του ΄60

Ο Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας δήμου Αθηναίων παρουσιάζει, στο πλαίσιο της διοργάνωσης «Αθήνα 2018, Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου», της οποίας μέγας δωρητής είναι το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, τις εικαστικές εκθέσεις Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το Βιβλίο, 1910-1967 και Το βιβλίο ως έργο τέχνης - artist’s books από τα χρόνια του ΄60, από 19 Ιουλίου έως 21 Οκτωβρίου, στην Πινακοθήκη δήμου Αθηναίων.

Η έκθεση Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το Βιβλίο, 1910-1967 με επιμελητή τον Ντένη Ζαχαρόπουλο, επικεντρώνεται στην οργανική σχέση ανάμεσα στο λόγο και την εικόνα στην ελληνική εκδοτική ιστορία.

Η φιλία και συνεργασία ανάμεσα σε κάποιους σημαντικούς λογοτέχνες και καλλιτέχνες αποτελεί τη βάση της επιλογής των εκθεμάτων που παρουσιάζονται. Η σχέση λόγου και εικόνας δεν αφορά τόσο εικονογραφημένες πολυτελείς εκδόσεις, ούτε απλώς πολύτιμα συλλεκτικά αντικείμενα αλλά πραγματικές συνεργασίες, ιδεολογικές και αισθητικές συγγένειες, ιστορικές και κοινωνικές θέσεις που συγγραφείς και εικαστικοί καλλιτέχνες μοιράζονται από κοινού.

Από τη συνεργασία του Μάρκου Ζαβιτσιάνου με τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, του Γιάννη Κεφαλληνού με τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, του Σπύρου Βασιλείου με τον Άγγελο Σικελιανό, του Γιώργου Γουναρόπουλου με τον Απόστολο Μελαχροινό, του Κώστα Κουλεντιανού με τον Γιώργο Σεφέρη, του Γιάννη Μόραλη με τον Οδυσσέα Ελύτη, το μεγαλύτερο μέρος σημαντικών εικαστικών καλλιτεχνών συνεργάστηκαν προσωπικά με κάποιον σημαντικό σύγχρονό τους ποιητή ή συγγραφέα.

Η έκθεση παρουσιάζει τις ιδιαίτερες αυτές σχέσεις, που ξεπερνούν τη συνηθισμένη έννοια της εικονογράφησης και κάνουν τον εικαστικό και ο λογοτεχνικό λόγο να συνυπάρχουν έως και σε περιπτώσεις προσωπικοτήτων, όπως ο Κόντογλου, ο Εγγονόπουλος, ο Πεντίζικης, που είναι εξ ίσου σημαντικοί συγγραφείς και ζωγράφοι μέχρι τη γενιά του ’70, όπου το βιβλίο, η εικόνα κι ο λόγος συχνά γίνονται πλέον ένα και μόνο έργο.

Η έκθεση Το βιβλίο ως έργο τέχνης - artist’s books από τα χρόνια του ΄60, σε επιμέλεια του Ντένη Ζαχαρόπουλου με την πολύτιμη συνεργασία του ειδικού στο θέμα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, Κύριλλου Σαρρή, έρχεται να συμπληρώσει την προηγούμενη έκθεση.

Από την παραδοσιακή συνεργασία των καλλιτεχνών με τους λογοτέχνες που μοιράζονται αισθητικές και ιδεολογικές ανησυχίες ή και πεποιθήσεις, αντιμετωπίζουμε ένα καινούργιο φαινόμενο από τα μισά και μετά του 20^ου αιώνα – όπου οι εικαστικοί καλλιτέχνες συλλαμβάνουν και κατασκευάζουν βιβλία μόνοι τους ως αυτούσια έργα τέχνης.

Όπως αναφέρει ο Κύριλλος Σαρρής:
Τι είναι τα βιβλία καλλιτεχνών, τα Artist’s books όπως είναι γνωστά. Η αυτονόητη απάντηση θα ήταν, ότι πρόκειται για βιβλία που έφτιαξε ένας καλλιτέχνης. Η απάντηση όμως αυτή δεν είναι επαρκής. Όμως θα μπορούσαν να οριστούν έτσι τα βιβλία που ο δημιουργός τους τα συνέλαβε ως ενιαία έκφραση, πράγμα που σημαίνει ότι το μήνυμά τους είναι το σύνολο των υλικών και μορφικών στοιχείων που τα συναπαρτίζουν (Αθήνα, 2005).

Στην έκθεση, ξεκινώντας από το βιβλίο του Duchamp, Παρακαλώ αγγίξτε, παρουσιάζονται επιλεκτικά διαφορετικοί τίτλοι και τόποι, όπου σημαντικοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν το βιβλίο ως αυτούσιο και αυτόνομο έργο τέχνης. Η έκθεση συγκεντρώνει μια πολύπλευρη επιλογή από σημαντικά εικαστικά έργα υπό μορφή βιβλίου, τα περισσότερα από ιστορικούς πλέον σύγχρονους καλλιτέχνες από την Ευρώπη και την Αμερική. Περνώντας ανάμεσα από τις τάσεις και τα κινήματα, από τον υπερρεαλισμό μέχρι την εννοιολογική τέχνη, από την idea art στην arte povera και τη land art, φτάνει σε πολλές σύγχρονες παραλλαγές του βιβλίου ως έργο τέχνης. Η υποκειμενικότητα και η ευαισθησία των σημαντικών καλλιτεχνών σφραγίζουν την αμφίδρομη αυτή κατηγορία «Βιβλίο έργο τέχνης» και την πλουτίζουν κάθε φορά με την ιδιαιτερότητα του καθενός που υπερβαίνει τις γενικές κατηγορίες της εικαστικής ταξινόμησης των μουσείων. Βιβλίο του καλλιτέχνη (livre d΄artiste ή artist’s book), το εικαστικό βιβλίο ως έργο συνιστά πλέον μια αυτόνομη κατηγορία στη σύγχρονη τέχνη, με τεράστια παράδοση και σημαντικούς σταθμούς, που δύσκολα ξεφεύγουν από τη συνθετότητα του κάθε έργου για να εκφράσουν μια στιλιστική δεοντολογία, όπως θέλουμε να πιστεύουμε πως γίνεται κατανοητό στην έκθεση.

Τα εγκαίνια των εκθέσεων θα πραγματοποιηθούν την Πέμπτη 19 Ιουλίου στις 20:00.

Στο πλαίσιο των εκθέσεων θα πραγματοποιηθούν, το Σεπτέμβριο, εκπαιδευτικές δράσεις για σχολικές ομάδες, οικογενειακές δράσεις για παιδιά, καθώς και ξεναγήσεις με τους επιμελητές. Επίσης, θα διεξαχθούν συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης, που συγκεντρώνουν ιστορικούς και κριτικούς της τέχνης, καλλιτέχνες, εκδότες και συλλέκτες, γασία του ειδικού πλέονα του ειδικορν γύρω από τα θέματα και τα ερωτήματα που θέτουν οι εκθέσεις, ενώ σε συγκεκριμένες ημερομηνίες μερικά από τα βιβλία θα βγουν από τις βιτρίνες για να μπορεί να δει το κοινό σελίδα – σελίδα και να απολαύσει την ανάγνωση ή το ξεφύλλισμα μερικών ιστορικών έργων. Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις δράσεις, καθώς και τις ημέρες και ώρες διεξαγωγής του θα ανακοινωθούν εν καιρώ. 

Η είσοδος για το κοινό είναι ελεύθερη.

Μπορείτε να κατεβάσετε φωτογραφικό υλικό με έργα της έκθεσης στο παρακάτω link https://www.dropbox.com/sh/x97cbul1ei7dai6/AADeH2pvm76tz6IAy47LjKgUa?dl=0

Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων, κτίριο Μεταξουργείου:               
Λεωνίδου & Μυλλέρου, Πλ. Αυδή, στάση μετρό: Μεταξουργείο, τηλ.: 210 5202420
Ώρες λειτουργίας: Τρίτη: 10:00 – 21:00, Τετάρτη – Σάββατο 10:00 - 19:00, Κυριακή 10:00 – 16:00

Εκδηλώσεις στο πλαίσιο της διοργάνωσης

Σημείωμα του επιμελητή των εκθέσεων Ντένη Ζαχαρόπουλου

Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το Βιβλίο, 1910-1967

Από τις αρχές του 20^ου αιώνα η Συντροφιά των Εννέα στην Κέρκυρα συγκεντρώνει εξίσου σημαντικούς συγγραφείς και εικαστικούς καλλιτέχνες. Χαρακτηριστική είναι η  σχέση του Μάρκου Ζαβιτσιάνου με τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, που δίνουν από κοινού με τον Παρθένη, τον Δελμούζο, την Αγλαΐα Παπά, το Λυκούργο Κογεβίνα, το Λάμπρο Πορφύρα μάχη για τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό, τη δημοτική γλώσσα και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, την αισθητική καλλιέργεια και τις νέες εικαστικές γλώσσες. Τέτοιες σχέσεις στην ιστορία αποτελούν μια στέρεα βάση για μια μεγάλη ποίηση, μια μεγάλη τέχνη, μια μεγάλη τομή στην νεοελληνική ιστορία. 

Με ανάλογο τρόπο - από το Μόναχο στο Παρίσι, από την Κωνσταντινούπολη στην Αλεξάνδρεια, από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα - η συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους και ο σύγχρονος πολιτισμός εκφράζονται με τρόπο δυναμικό και μαχητικό από συνέργειες και φιλίες όπως του Γιάννη Κεφαλληνού με τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, του Σπύρου Βασιλείου με τον Άγγελο Σικελιανό, του Γουναρόπουλου και του Εγγονόπουλου με τον Απόστολο Μελαχροινό,  του Οικονομίδη με τον Σκαρίμπα, του Γιώργου Κουλεντιανού με τον Γιώργο Σεφέρη, του Γιάννη Μόραλη και του Γιάννη Τσαρούχη με τον Οδυσσέα Ελύτη, της Βάσως Κατράκη και της Ζιζής Μακρή με τον Νικηφόρο Βρεττάκο, του Τάσσου με το Γιάννη Ρίτσο και το Βασίλη Ρώτα, του Αλέξη Ακριθάκη με τον Γιώργο Μακρή, τον Κώστα Ταχτσή και τον Νάνο Βαλαωρίτη αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα που βάζουν τα θεμέλια μιας σύγχρονης σκέψης και λόγου, μιας σύγχρονης ευαισθησίας και γραφής.    

Πρέπει να υπογραμμίσει κανείς την παρουσία προσωπικοτήτων, πέρα από φιλίες,  εκλεκτικές συγγένειες, οι οποίες ήταν συγχρόνως συγγραφείς και ζωγράφοι όπως ο Κόντογλου, ο Εγγονόπουλος ή ο Πεντζίκης. Επίσης σημαντικοί συγγραφείς - όπως ο Εμπειρίκος, οι οποίοι παρόλη την πολύ στενή σχέση με ζωγράφους όπως ο Γουναρόπουλος ή ο Τσαρούχης - δεν διαχωρίζουν τον λόγο από την εικόνα και θεωρούν ότι ο λόγος είναι από μόνος του εικόνα. Ανάλογα  ισχύει για μερικούς εικαστικούς όπως ο Αλέξης Ακριθάκης, που θεωρεί ότι η εικόνα είναι λόγος και γραφή.  Ακόμα υπάρχουν περιπτώσεις του Κωνσταντίνου Καβάφη,  ο οποίος χωρίς να συνεργαστεί με εικαστικούς καλλιτέχνες, ασχολείται προσωπικά με το σχεδιασμό, τη σελιδοποίηση, τις γραμματοσειρές και τις βινιέτες των εκδόσεων των ποιημάτων του.   

Η έκθεση παρουσιάζει σημαντικό αριθμό από τα παραπάνω παραδείγματα δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην υποδειγματικότητα κάποιων εκδόσεων από ό,τι σε μια εξονυχιστική καταλογογράφηση των εικονογραφημένων βιβλίων αυτής της περιόδου.  Συνειδητά σταματάμε την περιοδολόγηση το 1967, όπου οι συγγραφείς θα αποφασίσουν να σιωπήσουν παραδειγματικά μπρος στον στρατιωτικό νόμο και τη λογοκρισία. Ο προφορικός λόγος θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην περίοδο της εκδοτικής σιωπής που θα διακοπεί με την έκδοση του βιβλίου 18 Κείμενα το οποίο είχε διεθνή απήχηση και από όπου ξεκινά μια νέα ιστορία τόσο της λογοτεχνίας όσο και των εικαστικών στον τόπο μας. Η μεταπολίτευση χαρακτηρίζεται καταρχάς από τον εκδοτικό οργασμό και από το πέρασμα από την δισδιάστατη εικόνα στις δράσεις και τις κατασκευές των εικαστικών. 

Το βιβλίο ως έργο τέχνης - artist’s books από τα χρόνια του ΄60

Το βιβλίο ως έργο τέχνης αντιπαραθέτει τη μοναδικότητα του εικαστικού έργου (ένα και μοναδικό αντικείμενο) με την πολλαπλότητα του βιβλίου (έκδοση πολλαπλών αντικειμένων - αντιτύπων). Το βιβλίο προσφέρει έτσι στους καλλιτέχνες τη δυνατότητα, από τη μια, να φτιάξουν ένα συνολικό αντικείμενο όπου μορφή, έκφραση, περιεχόμενο και η ίδια η κατασκευή του, συμπεριλαμβάνονται σε μια πολυσύνθετη κατασκευή που ένας πίνακας, ένα σχέδιο, ένα γλυπτό πολλές φορές δεν επιτρέπουν. Από την άλλη, η πολλαπλότητα της έκδοσης ενός βιβλίου δίνει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα να ξεπεράσει την απαγορευτική σχέση με το μοναδικό αντικείμενο που θέτει η αγορά της τέχνης, το μουσείο ή οποιοσδήποτε συλλεκτικός φετιχισμός και η ματαιοδοξία της εξουσίας, και να φέρει το έργο στο σπίτι κάθε πολίτη κι όχι μόνον σε προνομιούχους φιλότεχνους ή επαγγελματίες.

Από την εποχή του υπερρεαλισμού ο Marcel Duchamp φτιάχνει ένα βιβλίο - αντικείμενο που λέει «Παρακαλώ αγγίξτε με» (Prière de toucher) και έρχεται έτσι σε αντιπαράθεση με τον νόμο των μουσείων και των εικαστικών τεχνών που επιτάσσει το «Παρακαλώ μην αγγίζετε». 

Επίσης από τον τοίχο του σαλονιού ή του μουσείου, το ανάκτορο ή την εκκλησία, το έργο τέχνης υπό τη μορφή του βιβλίου μπορεί να έχει την τύχη που ο Walter Benjamin λέει με τρόπο παροιμιακό «δυο είναι τα πράγματα που μπορεί να πάρει κανείς στο κρεβάτι του· μια γυναίκα ή ένα βιβλίο». Το βιβλίο ως έργο τέχνης από το φετιχισμό περνά στην αγάπη της ανάγνωσης, στην χαρά του ξεφυλλίσματος, στον ερωτισμό της αποσπασματικότητας και την πρόκληση του αναγνώστη- θεατή να μοιραστούν την περιπέτεια της περίπτυξης.

Από τη δεκαετία του ΄60 λοιπόν μέχρι σήμερα, πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες διεθνώς χρησιμοποίησαν το βιβλίο ως καθαυτό εικαστικό και εννοιολογικό έργο και όχι ως απλό μέσο εικονογράφησης. Το βιβλίο στη σύγχρονη τέχνη υπάρχει ως καθαυτό υλικό αντικείμενο, προτείνεται ως νοητικός χώρος, παρουσιάζεται ως αυτόνομη κατασκευή, βιώνεται ως συνύπαρξη πραγματικότητας και φαντασίας, κατανέμεται ως χώρος σχεδιαστικής και εικαστικής ανάπτυξης του καλλιτέχνη, λειτουργεί ως εργαλείο αναπαράστασης του κόσμου – όπως ιστορικά υπήρξαν οι εικόνες και οι ζωγραφικοί πίνακες -- , συμπεριλαμβάνει τα πάντα ως φαντασιακή χαρτογραφία, ως αρχείο πραγματικό ή εικονικό. Το βιβλίο ανάμεσα στη φωτογραφική εικόνα και την κινηματογραφική γραφή, εισαγάγει μέσα από τη χρήση των καλλιτεχνών μια πρωτότυπη και απρόσμενη εικαστική αφηγηματικότητα και ποιητική.